Osmanlı Devleti’nde 1827’de kurulan ilk tıp fakültesi Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’nin devamı olan İstanbul Tıp Fakültesi bünyesindeki Tıp Tarihi Koleksiyonu, Prof. Dr. Süheyl Ünver’in gayretleriyle fakülte kütüphanesindeki yazma eserler, Arapça eski matbu tıp kitapları ile kimi fotoğrafların devredilmesiyle 1933’te oluşturulmaya başlandı. Koleksiyon, 1967’de Prof. Dr. Bedi Şahsuvaroğlu’nun kattığı kıymetli yapıtlarla daha da zenginleşti.
Üniversitenin Beyazıt Yerleşkesi’ndeki Rektörlük binasının giriş katında toplanıp müze haline getirilen koleksiyon, 1983’te Tıp Tarihi ve Deontoloji Anabilim Kolu ile Fatih’teki Abdüllatif Paşa Konağı’na taşındı. Koleksiyondaki eserler, 2011’de buranın öteki bir kısma verilmesinden sonra bugüne kadar depoda mühürlü kapıların arkasında itinayla koruma edildi.
İstanbul Üniversitesi, 1000’i aşkın eser ve nesneden oluşan koleksiyonu bilimsel konsept ve yeni müze anlayışıyla bilim ve eğitim dünyası ile ilgililerinin faydasına sunmak hedefiyle yaklaşık 6 ay evvel restorasyon çalışmalarına başladı.
İÜ Edebiyat Fakültesi Kültür Varlıklarını Müdafaa ve Tamirat Kısmı öğretim üyeleri ve öğrencileri tarafından titizlikle yürütülen çalışmayla Türk tıp tarihine ışık tutan tarihi kıymetlerin gelecek jenerasyonlara aktarılması hedefleniyor.
İLK RÖNTGEN TÜPÜNDEN EKG AYGITINA YÜZLERCE TIBBİ AYGIT
Ortaya çıkış yılları 15. yüzyıla kadar dayanan yapıtların bulunduğu koleksiyon, tıp literatürüne katkı sağlayan el yazması ve ender eserler, Osmanlı ve Cumhuriyet’in birinci devrine ilişkin tıbbi aygıtlar, cerrahi aletler, mikroskoplar ile tablo portre, tarihi fotoğraflar, minyatürler, gravürler, plaketler ve madalyalardan oluşuyor.
Dünyada yalnızca üç nüshası olan 15. yüzyılda yazılan Şerafettin Sabuncuoğlu’na ilişkin “Cerahiyetül Haniye” yapıtı, birinci röntgen çekiminde kullanılan crooks tüpü, birinci EKG aygıtı, 2. Abdülhamid’n kuşpalazından ölen küçük kızı Hatice Sultan anısına yaptırdığı porselen ilaç kapları, Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün son devrinde tedavisinde kullanılan kimi aletlerin de yer aldığı koleksiyon, Türk tıp tarihinin varlıklı mirasını gözler önüne seriyor.
Ayrıca koleksiyonda, Sigmund Freud, Louis Pasteur ve Rudolf Virchow’un periyodun Türk tabipleri için kaleme aldıkları özgün el yazısı mektupların yanı sıra ilaç üretiminde kullanılan mermer havanlar, sterilizasyon aletleri ve etüvler, bitkisel drog örnekleri ile nazarlıklar, kan taşları ve şifa tasları üzere folklorik tıp nesneleri de bulunuyor.
Tıp ve bilim tarihi ile toplumsal tarih ve sanat tarihi açısından bedel taşıyan, birebir vakitte Türk tıp tarihine dair bilimsel araştırmalar için eşsiz bir kaynak sunan koleksiyonun, onarım çalışmalarının akabinde sergilenmesi planlanıyor.
“İÜ’NÜN YILLARA DAYANAN BİRİKİMİNİ DE SERGİLEMİŞ OLACAĞIZ”
İÜ Rektörü Prof. Dr. Osman Bülent Zülfikar, AA muhabirine, Tıp Tarihi ve Tıbbi Etik Anabilim Kısmı’nın bünyesinde barındırdığı koleksiyonun, üniversitenin geçmişini geleceğe bağlayan bir birikim olduğunu söyledi.
Koleksiyonun içinde 15. yüzyıla kadar giden yapıtların olduğunu, meşhur Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’nin açılmasıyla 19. yüzyıldan itibaren de muhtevasının zenginleştiğini belirten Zülfikar, yazma yapıtlardan o günkü teknolojiyle üretilmiş eserlere, metal eşyalara, tablolara kadara bu alanı zenginleştiren pek çok yapıtın koleksiyonda bulunduğunu aktardı.
Prof. Dr. Zülfikar, restorasyon çalışmalarına değinerek, şunları kaydetti:
“Bunları günümüze kazandırmak kolay değil. O günden bugüne gelen eskimeleri restore etmek, hazırlamak, oradaki dizaynıyla biçimlenmesiyle tekrar yaşatabilmek, sunabilmek. Dileğimiz bunları tekrar yepyeni halini koruyarak hem üniversitemizin hem ülkemizin mevzuyla ilgili araştırıcılarına ve ilgilenecek olan ziyaretçilerine sunabilmek. Yaklaşık 6 ayımızı tamamladık. İçinde hem tabloların düzenlenmesi hem metal eşyaların toparlanması ve bu birikimin güncellenmesi manasında uzun bir vakit gereksinim var, hala sürdürüyoruz. Sergilediğimiz vakit, İÜ’nün yıllara dayanan birikimini de sergilemiş olacağız. Bununla da bu tarihi yer bir defa daha şenlenmiş olacak.”
TÜRK TIBBININ YILDIZ İSİMLERİNİN KÜTÜPHANELERİ, ŞAHSİ EŞYALARI VE TIP NOTLAR KOLEKSİYONDA
İstanbul Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Etik Anabilim Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Arın Namal, Tıp Tarihi ve Deontoloji Kürsüsü’nü kuran Prof. Dr. Süheyl Ünver’in gittiği yurt dışı seyahatlerdeki üniversite ziyaretlerinde, gördüğü tıp tarihi enstitülerinin bünyelerinde müzeleri olmasından etkilenerek tıp tarihine ait nesneleri toplamaya başladığını ve Rektörlük binasında bir odada kurduğu müzede yapıtları sergilediğini anlattı.
1967’de kürsünün başına geçen Prof. Dr. Bedi Şehsuvaroğlu’nun müzeyi yaşatmaya ve zenginleştirmeye devam ettiğini lisana getiren Namal, “Türk tıbbının yıldız isimleri Akil Muhtar Özden, Neşet Ömer İrdelp, Tevfik Salim Sağlam Paşa kütüphaneleri, şahsi eşyaları, tuttukları çok değerli tıp notları, pek çok yazma eser, matbu eser koleksiyonumuz içinde. Yıldız Çini Fabrikası’nda Hamidiye Etfal Hastanesi için imal edilmiş porselen ilaç kaplarımız var. Birebir vakitte bir ressam olan, mütareke yıllarının tıp dekanı Akil Muhtar Özden hocamızın çok sayıda tablosu, tıbbı çizimleri var. Ünlü Türk ressamı Feyhaman Duran’ın tabloları mevcut. Saymakla çarçabuk bitiremiyorum, çok sayıda tarihi nesneye sahibiz.” diye konuştu.
İstanbul Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Etik Anabilim Kolu Lideri Prof. Dr. İlhan İlkılıç, tarihi bir ekip nesnelerin kültürel hafızayı oluşturduğunu belirterek, “Koleksiyonumuz içerisinde birinci sefer kullanılan röntgen tüpü, birinci EKG aygıtı var. Buna benzeri tıp tarihimizde birinci defa kullandığımız nesnelerin olması hasebiyle, hem tıp öğrencilerimiz hem tabip meslektaşlarımızın hem kültürel hem de mesleksel hafızalarını sağlama noktasında bir yarar sağlayacaktır.” değerlendirmesini yaptı.
İlkılıç, envanter çalışması kapsamında koleksiyondaki yapıtların fotoğraflarının dijitale aktarıldığını, gelecek devirde sanal müze projesi de yapmayı planladıklarını bildirdi.
ESERLER EN AZ MÜDAHALE PRENSİBİYLE RESTORE EDİLİYOR
İÜ Edebiyat Fakültesi Kültür Varlıklarını Müdafaa Tamir Kısmı Genel Muhafaza Tamirat Anabilim Kısmı Lideri Doç. Dr. Gülder Emre, koleksiyonun onarım çalışmalarını, kurdukları atölyede öğretim üyeleri ve öğrencilerin katkılarıyla 6 aydır sürdürdüklerini kaydetti.
İlk evvel yapıtları belgelediklerini aktaran Emre, “Bu belgeleme görünür ışık, mor ötesi ışık, infrared ışık kullanarak oluyor. Akabinde şayet gerekliyse X-ray radyografisini çekiyoruz. Bir de RTI (yansıma dönüşümü görüntüleme sistemi) diye bir aygıtımız var, onunla da bilhassa tabloların ve metal yapıtların altyapılarını görebiliyoruz. Bozulmuşluk durumlarını yapıtta tespit edip, ayrıyeten bir de tahlillerle de bunu pekiştirerek bir belgeleme raporu çıkarıyoruz. Sağlamlaştırma gerekiyorsa sağlamlaştırma yapıyoruz. Paklık etabımız var. Dolgu ya da rötuş istiyorsa bu etapları gerçekleştirdikten sonra da en üste bir kollayıcı katman sürerek yapıtların onarım sürecini bitirmiş oluyoruz.” tabirlerini kullandı.
Emre, onarımda dünyada geçerli genel konservasyon etiklerini uyguladıklarını tabir ederek, “Minimum müdahale prensibi bizim için çok kıymetli. Bir de natürel gerektiği yerde gerektiği kadar müdahale. Bir başka değerli öge da geri dönüşümlü materyal kullanmak. Biz bunlara dikkat ederek her bir nesneyi farklı bir hadise olarak görerek çalışmalarımızı sürdürüyoruz.” dedi.
YAZMA YAPITLARIN İÜ YAYINLARINDAN KOLEKSİYON SERİSİ OLARAK YAYINLANMASI PLANLANIYOR
Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Öğretim Üyesi Doç. Dr. Ahmet Üstüner, koleksiyonda 250’ye yakın yazma eser olduğunu, 15. yüzyıl İbn-i Baytar çevirisi Cerahiyetül Haniye, 17. yüzyıl yapıtlarından 4. Murad’ın tabibi Buyruk Çelebi’nin Enmuzecü’t-Tibb yapıtının en erken tarihli nüshası ve 18. yüzyıl El-Kanun fi’t-Tıb çevirisinin koleksiyonun kıymetli kesimleri ortasında yer aldığını aktardı.
Üstüner, Osmanlı son devri ve Cumhuriyet’in birinci yıllarında vazife yapmış hekimlere ilişkin el yazması eser niteliğinde tek nüshası bulunan defterler ile şahsi evraklar ve Darülfünün Tıp Mektebi’nden itibaren diplomaların da koleksiyonda bulunduğunu lisana getirdi.
Eserlerin çabucak hepsinin genel bir paklık ve onarım noktasında ilgiye muhtaç olduğunu ve çalışmaların titizlikle yürütüldüğünü tabir eden Üstüner, “İÜ Az Eserler Kütüphanesi ve Onarım Ünitesi, onarımı öncelikli olarak yürütmektedir. Peyderpey vakitle bütün yapıtların onarımın tamamlanması planlanıyor. Daha sonraki periyotlarda bu yapıtların yine İstanbul Üniversitesi Yayınları kapsamında bir koleksiyon serisi olarak da yayınlanması düşünülüyor.” biçiminde konuştu.